फणसाडचा थरार!

खरंतर ही गोष्ट कॅनडात घडलेली नाही, पण परवा चहाच्या टेबलावर कोणीतरी विषय काढला की, तुमच्या आयुष्यातील सर्वात थरारक प्रसंग कोणता? आणि तत्क्षणी माझ्या डोळ्यासमोर फणसाडचा रस्ता तरारुन गेला!

जंगलं ही माझ्यासाठी तीर्थक्षेत्रासमान आणि फणसाडचे जंगल हे सर्वात आवडीच्या जंगलांपैकी एक! रायगड जिल्ह्यातील मुरुड गावाजवळ बसलेले हे साधारण ७० चौ. किलोमिटरचे छोटेखानी अभयारण्य. पण ह्या जंगलात वाघ नाहीत, सिंह नाहीत, हत्तींचे कळप नाहीत, झेब्रा, गेंडे, मगरी असेही काही नाही. जीपमधुन सफारी नाही, राहायला अलिशान गेस्ट-हाउस नाहीत, ट्रेड-मार्क ठरावं असे इथे काही म्हणजे काही नाही. पर्यायाने (आणि सुदैवाने) इकडे हौशी पर्यटक फार काही यायच्या फंदात पडत नाहीत! पण मला विचाराल तर, ह्या जंगलाकडे जंगलाला म्हणुन हवे असलेले सगळे गुण आहेत! जीवघेणी गंभिरता, त्याच्या निबिडतेत साचुन राहिलेला अंधार, पक्षांचे नाद, जंगलभर झिरपणारा माकडांचा घुत्कार, वेल्यांच्या जीर्ण-शीर्ण जाळ्या, विशाल झाडांची शेवाळलेली राकट खोडं आणि सदैव मानगुटीवर बसणारा थरार; बिबट्याचा थरार! हो, इथे बरेच बिबटे आहेत!


तुम्ही जसे जंगलात दाखल होता तसे हळुहळू बिबट्यांच्या कथा कानावर येउ लागतात आणि मग रात्री तुम्ही बाहेर तंबू टाकून राहता तेव्हा त्या सगळ्या कथा तुमच्या भोवती पिंगा घालायला लागतात! एकंदरीत काय तर तुम्ही सदैव बिबट्याच्या छायेत जगत असता! माझ्याबाबतीतली थरारक गोष्ट ह्याच छायेत उलगडते.

सगळ्या रोमांचाची सुरवात झाली, जेव्हा मी आणि माझे पक्षीमित्र श्री. भागवत आणि श्री. वाघेला, वनरक्षक श्री. नाईक ह्यांच्याबरोबर जंगालातले पक्षीनिरिक्षण संपवुन आमच्या तंबुकडे परतत होतो तेव्हा! सकाळाचे अकरा वाजले असतील, आम्ही आमच्या सुपेगावच्या मुक्कामी पोहोचतच होतो तेवढ्यात एका घराच्या छतावर कौलं नीट करता करता, एकाने हाळी दिली - "ओऽऽऽ नायीकसायब, तुम्च्या बिबट्यांनं ढोर मारलं बगा!"‌‌

त्या दिवशी पहाटे गावाबाहेर एक वासरु बिबट्याने मारलं होते आणि झाडीत लपवून ठेवलं होतं. कदाचित उजाडल्यामुळे त्याला ते खाऊन संपवता आलं नव्हतं. पण त्याचा एक अर्थ असाही होता की, ते वासरु खायला बिबट्या परतणार! आणि जर आजुबाजूला दबा धरुन बसलो तर आम्हाला बिबट्याला पहाण्याची सुवर्णसंधी मिळणार होती! बिबट्या ती शिकार संपवायला परतणार हे १००%, ही संधी कशी सोडणार! आता आमचा डाव असा होता की त्या शिकारीच्या आजुबाजूला काही लपायला जागा मिळते का ते पाहणे आणि संध्याकाळी दबा धरुन बसणे! मी तर झाडावर रात्र काढायचीही मानसिक तयारी करुन बसलो होतो! आम्ही महत्प्रयासाने त्या बिबट्याची ती शिकार शोधली. हळुहळू गावकरीही जमु लागले. बिबट्या ४ वाजल्यानंतर कधिही येइल असे सगळ्यांचेच मत होते. आम्ही असे गृहित धरुन होतो की साधारण अंधार झाला, म्हणजे सहा-साडेसहा की त्यानंतर बिबट्या येईल. तरी अगदी दुपारी ५ पासुन तिथे ठाण मांडायचे ठरवले! पण बिबट्याने शिकार लपवायला जागासुद्धा अशी भन्नाट शोधली होती की आम्हाला काय प्लान आखावा तेच समजत नव्हतं. जंगलाचा जवळजवळ सर्व भाग डोंगररांगांमध्ये बसलाय. एका ऊतारावर ओढ्यामुळे तयार झालेल्या एका छोट्याश्या घळीत बिबट्यानं शिकार लपविली होती. आजुबाजूला सगळीकडे झुडपं माजलेली. जवळपास मोठी झाडं अशी फार कमी. एक साधारणसे झाड शिकारीपासून अगदीच पाच फुटावर! तर दुसरे मोठे आंब्याचे झाड ३०-४० फुटांवर आणि तिथुनही बाकीच्या झुडपांमुळे शिकार दिसतच नव्हती. त्यापलिकडे सर्व निलगिरी! त्यामुळे आम्ही बिबट्या येण्याच्या विरुद्ध बाजुच्या झाडीमध्ये चक्क आमची कार घालायची ठरवलं आणि कारमध्येच दबा धरायचे नक्की केले. अर्थात जिथे शिकार होती तिथे कार आणणे महामुष्कील काम होते, पण तिथे भागवतांचा दांडगा अनुभव कामी आला! शिकार जिथे होती त्याच्यापासुन वरच्याबाजुला ४०-५० फुट अंतरावर एक रस्ता जात होता. हा तसा फार रहदारीचा रस्ता नव्हता. ह्या रस्त्याच्या एका हाताला उतार होता, जिथे घळीत शिकार होती आणि दुसर्या हाताला निबिड जंगल. बिबट्या जंगलातुन आला, रस्ता पार करुन खाली उतरला, जवळपासच्या गावातील हे वासरू मारुन त्या घळीत आणुन लपविले आणि परत रस्ता ओलांडून घरी! तो परत त्याच रस्त्यानं येणार हेही नक्की होतं. बिबट्या पहायला मिळणार ह्या आशेने दुपारी ४ च्या सुमारास प्रचंड रोमांचक अवस्थेत आम्ही शिकारीच्या जागी परतलो.

हळुहळू साडेचार झाले, एव्हाना एकूण सात जण शिकारीभोवती मोर्चेबांधाणी करु लागले होते. आम्ही तिघांनी एका बाजुला कार उभी केली होती, पुण्यातले दोन जिगरबाज मंडळी शिकारीला लागुन असलेल्या झाडावर चढुन बसले होते, तर नाईकसाहेब आणि एक जण आंब्याच्या झाडाच्या अलिकडे शिकारीपासुन १५-२० फुटांवर गवताचे कुंपण उभारुन लपले होते. अर्थात अश्या ठिकाणी कार जर बिबट्याच्या नजरेत खुपू द्यायची नसेल तर ती झाकून ठेवणे स्वाभाविक होते! आम्ही आजुबाजूचे गवत, काटक्या, पाने जे मिळेल त्याने गाडी झाकायला सुरवात केली. तेव्हढ्यात लक्षात आले की तंबूत एक मातकट रंगाची चादर आहे ती फार उपयोगी पडेल. मी पटकन म्हटलं की मी जाउन ती चादर घेउन येतो! निघालो! मी झरझर तो डोंगर चढुन रस्त्याला लागलो! आणि माझ्या आयुष्यातील प्रचंड थरारक क्षणांना सुरवात झाली!

त्या ठिकाणापासुन साधारण दोन किलोमिटर अंतरावर आमचा तंबु होता एव्हढे अंतर मला चालत जायचे होते. रस्त्यावर काळं कुत्रं नाही. आणि मला त्याच रस्त्यानं जायचं होते जिथुन बिबट्या येणार हे १००% नक्की होतं. गावकरी म्हणत होते ४च्या नंतर कधीही येईल. आत्ता ५ वाजत आलेले! आजुबाजूला किर्र झाडी आणि शंभर पावले चाललो नसेन आणि बाजुला बारीक खसखस ऐकु आली! मी स्तब्ध - घामेघुम! थरकाप उडणे म्हणजे काय असते ते पहायचे असेल तर अश्या प्रसंगात अडकावे! इथे आता एखाद्या फुलपाखराने जरी पंख फडफडवले असते तरी माझी टरकली असती. मी टक लावून झाडीकडे पहायला लागलो, कानात प्राण एकवटला, ह्रदयची धडधड मेंदुत पोचली होती ...... आणि एका चिमुकल्या माकडानं टुण्णकन् उडी मारली आणि दुर पळून गेले! मी सुटकेचा निश्वास टाकला. पण माझ्या आयुष्यातल्या सर्वात थरारक प्रसंगी माकडानं माझी फिरकी घेतली होती! माकड दिसणे हे माझ्या दृष्टीनं शुभ होतं, कारण एकतर ते माकड होतं, बिबट्या नव्हता आणि महत्वाचे म्हणजे जर बिबट्या आजुबाजुला असेल तर माकडं धोक्याचा इशारा देत ओरडत राहतात! म्हणजे इथे बिबट्याही नव्हता! मी खुष!

मी धावतपळत तंबु गाठला आणि परतायला लागलो. जसे जसे इप्सित स्थळी पोचु लागलो तसे तसे परत घाम, धडधड चालुच! कानात डोळ्यात तेल टाकुन चालत होतो. इतके "सजग" असल्याची आठवण मला तरी कधीही नाही! आता सोबतीला एक भलतेच टेन्शन! मला जाउन येईपर्यंत जवळजवळ अर्धा तास गेला होता, एव्हढ्यात जर तो बिबट्या शिकारीपाशी पोचला असेल तर? मी जिथुन खाली उतरत होतो, तिथे अशी गर्द झाडी होती की मी शिकारीच्या जवळ पोचेपर्यंत इतर कोणालाही दिसु शकत नव्हतो! म्हणजे कोणा माणसाला दिसायच्या आधी बिबट्याला! ह्रदयाची धडधड सांभाळत हळुहळु उतरु लागलो. झाडीतुन डोकावत डोकावत सावकाश ती शिकार पार करुन गाडीपाशी पोचलो. गाडीवर चादर अंथरुन त्यावर पालापाचोळा टाकुन गाडीत जाउन चुपचाप बसलो! गाडीत बसल्यावर मग कुठे जीवात जीव आला. साडेपाच झालेले, आजुबाजुच्या झाडीत काही हालचाल होतेय का ते आम्ही तिघे टक लाउन पहात होतो. प्रचंड शांतता, नजर, कान नजर झाडीकडे आणि हात कॅमेर्यावर!

सहा वाजत आले असतील आणि नाईकसाहेब त्यांचा आडोसा सोडुन बाहेर आले, झाडावरची पोरंही उतरली, काय झालं ते पहायला आम्हीही बाहेर पडून शिकारीजवळ गेलो. ते काय सांगतात ते ऐकून आम्ही आवाकच झालो! पाच मिनीटं आधी बिबट्या येउन गेला होता! आमच्यापासुन बाजुच्या गर्द झाडीमधुन तो अगदी २०-३० फुटांवरुन गेला, शिकारीच्या जवळ गेला, समोरच्या झाडांवरच्या पोरांशी नजरानजर झाली, त्याला कळलं आजुबाजुला माणसं आहेत, आल्या पावली निघुन गेला! आमच्या सगळ्यांपासुन हाकेच्या अंतरावरही नव्हता पण एव्हढं मोठ्ठं ते धुड फक्त दोघांना ओझरतं दर्शन देत निघुन गेलं. मला चादर आणुन पंधरा मिनिटेही झाली नसतील, तो तिथुन फार काही दूर नसणार तेव्हा! त्यानं मला रस्त्यावर पाहिलं असेल का? मला प्रत्यक्ष बिबट्या दिसला नाही पण त्याच्या नुसत्या उपस्थितीच्या शंकेने माझ्या आयुष्यातल्या थरारक क्षणांना जन्म दिला होता! अशा राजेशाही प्राण्याचा थरारही बाकी राजेशाहीच! गमतीचा भाग म्हणजे, ज्या प्राण्याला बघायचं म्हणुन इतकी तगतग चाललेली तो दिसेल म्हणुनच माझी भंबेरी उडाली होती!

तुमच्या आयुष्यातला थरारक क्षण कोणता?

अँड्रीय आणि भारत!

"तुझे भारतात अजुनही काही काँटॅक्ट्स आहेत का?"
"हो अर्थातच! मला इथे येउन पंधरा दिवस तर झालेत, त्याआधी भारतात तर होतो!"

जेवण गरम करता करता, अँड्रीयचा आणि माझा हा "हाय-हॅल्लो" च्या व्यतरिक्त झालेला पहिला संवाद. अँड्रीयकडे बघुन जर त्याचे एका शब्दात वर्णन करा असे कोणी सांगितले असते तर मी म्हणालो असतो - मंद! काही माणसे असतात की ज्यांच्याकडे पाहुन तुम्हालाही एकदम उत्साही वाटायला लागते आणि काही माणसे अशी असतात की, ब्रह्मदेवाने 'जरा बाहेर जाउन येतो, तो पर्यंत जरा ह्या विश्वाच्या पसा-याकडे बघ' असे सांगुन समस्त विश्वाची आर्तता ह्यांच्या खांदी दिल्यासारखे दिसते. अँड्रीय दुस-या श्रेणीतला! नुकतेच e=mc squre चा शोध लावुन आलेल्या आईनस्टाइन सारखी केशभुषा, सदैव अर्धोन्मिलीत नेत्र, 'विश्वाची आर्तता'वाला चेहरा, अत्यंत (म्हणजे अगदीच अत्यंंत) संथगामी बोलणं अश्या ह्या अँड्रीयची समोरच्या व्यक्तीवर छाप पाडायची शक्यता शून्य! अँड्रिय मुळचा रशियाचा पण गेले अनेक वर्षंं कॅनडात आहे. (रशियाचा आहे त्यामुळे तो हुशार असावा असे मी मानुन चाललोय!) तो माझ्याच लॅब मध्ये काम करतो पण आमचे कधीच बोलणे झाले नव्हते. इन फॅक्ट आमच्या लॅब मध्ये कोणिच कोणाशी काहिही बोलत नाही, चुकुन बोललेच तरी अत्यंत बारिक आवाजात! (आणि ह्याउलट आमची पुण्याची लॅब! वैभव आणि मी लॅबच्या एका टोकाहुन दुस-या टोकाला एकमेकांना खड्या आवाजात हाक टाकायचो! बाकीच्यांना डिस्टर्ब वगैरे होते हे आमच्या ध्यानीमनीही नसायचे! आणि तसेही लॅबमध्ये हळू बोलण्याचा कायदा आमच्या मास्तरांच्या अखत्यारीत अस्तित्वात यायची शक्यताच नव्हती!)  बाकी काही असो पण त्या दिवसापर्यंत मी अँड्रियला हसताना कधीच पाहिले नव्हते. आणि आत्ता तो हसला!

अँड्रीय : "[हसत] तु कोणत्या शहरातुन आहेस?"
मी : "पुणे .. बॉम्बे माहितीय? तिथुन जवळच आहे!" (पुणे-मुंबई अंतर हे कॅनडाच्या कोणत्याही स्केलवर "जवळ" ह्या प्रकारातच मोडते.)
अँड्रीय :"ओह्ह पुणे?? म्हणजे तो आश्रम आहे तिथेच ना?"
मी : "ओशो आश्रम?"
अँड्रीय :"हां हां! तोच!"

पुण्याचा शनिवारवाडा, गणेशोत्सव, फेस्टिवल, संस्कृती, (आगाऊ) पुणेकर, पर्वती, विद्यापीठ, आगाखान पॅलेस, केळकर संग्रहालय इ. इ. सगळे सोडून नेमके आश्रमच बरे सगळ्यांना माहित असतो! (प्रश्न : वरिल वाक्यातुन लेखकाचा पुणेरी आगाऊपणा कसा दिसतो ते थोडक्यात लिहा! (अजुन एक प्रश्न : लेखक कंस वापरणे कधी सोडणार आहे?))

मी : "तु ओशो-भक्त आहेस का?"
तो : "छे छे! असेच ऐकुन आहे .. खरेतर मला भारताविषयी बरेच काय काय माहितीय"

खरेच! त्याला भारताबद्दल काय काय माहीत होतं. ताजमहाल पासुन जर्मन बेकरी पर्यंत! त्या दिवसा नंतर जवळजवळ रोज आम्ही जेवताना भारत, रशिया आणि कॅनडा ह्यांच्यातील राजकीय संबध, लोकसंखेचे बलाबल, विद्वत्ता, संस्कृती आणि जे काही सापडेल त्या सर्व विषयांवर चर्चा करु लागलो! हळुहळू त्याच्या काही इंटरेस्टींग बाजु मला लक्षात येउ लागल्या! अँड्रीय खाली मान घालुन बोलतो, नजरेस नजर भिडवून बोलणे त्याला काही जमत नाही! तसे अँड्रीयला जोक करायला आवडतात, पण त्याची समस्या अशी आहे की तो इतका संथपणे बोलतो की त्याचा जोक संपायच्या आतच एकतर तो जोक समोरच्याला आधीच कळलेला असतो किंवा समोरच्याला "बोर झालेले" असते! अँड्रीयला एकुणच भारताबद्दल कमालीचं कुतुहल. "तुमच्याकडे म्हणे वेगवेगळ्या ठिकाणी वेगवेगळी भाषा बोलली जाते?" "तुमच्यातले काही लोकं खुप जास्त श्रीमंत आहेत म्हणे?" "भारतात किती धर्माचे लोक राहतात?" "सध्या बॉलीवूडला कुठली हिट मुव्ही आहे?" एक ना दोन अनेक प्रश्न तो सदैव विचारु लागला! आयुष्यात एकदातरी भारतात यायचे असा त्याचा निर्धार आहे, पण सध्यातरी पोस्ट-डॉकचा तुटपुंजा पगार हा प्रमुख अडथळा आहे. (पोस्टडॉक, त्यांचा पगार आणि त्यांचे (नसलेले) सामाजिक स्थान हा आमच्याकडच्या सर्वात आवडीच्या आणि ज्वलंत विषयांपैकी एक!) मला बाकी कुतुहल की ह्याला इतकी का भारताबद्दल आस्था?

उत्तर सोपे होते - अँड्रीय "योगा" करतो आणि सोबत तो शाकाहारी आहे. ज्या दिवशी त्याला कळलं की मी पण शाकाहारी आहे त्यादिवसापासुन तो माझ्याशी अधिकच खुलून बोलायला लागला. प्राण्यांना मारणे कसे वाईट आणि शाकाहार कसा चांगला ह्याबद्दल त्याने मला एक पंधरा मिनिटांचे लेक्चरपण दिले! आयुष्यात ज्याने कधीच मांसाहार केला नाही, अश्या मला अजुन एक शाकाहारी घास भरवून तो मोकळा झाला! पण त्याला खुलून बोलताना बघायचे असेल तर "योगा" ह्या विषयावर बोलावे!

अँड्रीय : योगा प्रकृतीला चांगला असतो! तू कधी केलायंस का?
मी : हो! लहानपणी करायचो पण आता सोडलं (खोटे खोटे साफ खोटे! शाळेत अर्धा तास, "काय कटकट आहे" असे म्हणून मारलेल्या हातापायांच्या गाठी योगा प्रकारात मोडत नाहीत!)
तो : तुझे आवडते "आसना" कोणते?
मी : [हसत हसत] शवासन! (त्याला विनोद कळला नाही; माझा पोपट!)
तो : ह्म्म्म
मी : आणि तुझे?
तो : मला नीट नावे लक्षात राहत नाहीत, कोणते बरे ते आसन? त्यात पाय वर करतात आणि डोके ... (त्याला मध्येच तोडून)
मी : शिर्षासन?
तो : नाही नाही.. [खांद्यावर हात लावत] डोक्याचा खालचा भाग जमिनीला लावायचा आणि उलटे उभे राहायचे ..
मी : सर्वांगासन??
तो : हां ऽऽऽ! सर्वांगासना!
मी : तु कुठे शिकलास योगा?
तो : मॉस्कोमध्ये. अय्यंगार योगा! आमच्याकडे योगा शिकवायला एक भारतीय गुरु यायचे. त्यांचे शिक्षण प्रत्यक्ष अय्यंगारांच्याकडे झालेले आहे! तुला "पातांजाली योगासूत्रा" माहितीय का?
मी : पातंजली योगसूत्र? हो हो, माहितीय ना
तो : आमचे गुरू त्याच्या रेफरन्सने शिकवायचे! (मी डोळ्यासमोर चित्र उभं करायचा दुबळा प्रयत्न केला आणि सोडुन दिला!)
पुढिल अर्धा तास मला तो योगाच्या वेगवेगळ्या लेव्हल्स, मॉस्कोतले गुरूवर्य अश्या विषयावर सविस्तर माहिती सांगायचा प्रयत्न करत होता! तो इतका तन्मयतेने बोलतो तेव्हा लक्षात येते की ह्याला भारतात यायची इतकी ओढ का आहे!

गेल्या काही दिवसांपासुन एकदमच तो लॅब मधुन गायब झालाय. आता चौकशी केल्यावर ध्यानात आलयं की गेल्या परवा त्याला मुलगा झालाय! आता मला वेगळीच चिंता आहे, पुत्ररत्नाच्या आगमनानंतर ह्याच्या चेह-यावरची आठी वाढणार की कमी होणार?! :)

ब्लू-बर्ड बँडींग!

ब्लूबर्डची पिसं

   माऊंटन ब्लू-बर्ड (Mountain Bluebird) हा खुपच देखणा पक्षी उन्हाळ्याच्या काळात कॅनडा मध्ये स्थलांतर करतो. नराच्या पिसांच रंग हा त्याला त्याचे नाव बहाल करतो. त्याच्या नावातील माऊंटन हा शब्द कोणत्या डोंगराशी संबधित नसुन कॅनडातील प्रभागाशी संबधित आहे: ईस्टर्न, वेस्टर्न आणि माऊंटन!
   आणखी एक गमतीचा भाग म्हणजे ह्याच्या पिसांचा रंग ह्या त्या पिसांमधिल कोणत्याही रासायनिक घटकद्रव्यांमुळे (जसे की pigments) आलेला नसुन, पिसांच्या विशिष्ट प्रकारच्या रचनेमुळे आला आहे. पिसांच्या सुक्ष्म रचनेमुळे फक्त निळा प्रकाश बाहेर परावर्तित केला जातो आणि त्यामुळे पिसांना तो रंग प्राप्त होतो. जर एखादे पिस प्रकाशाच्या स्त्रोताच्या पुढे धरुन पाहिले (backlit) तर तिच पिसे राखाडी रंगाची दिसतात!!

नेस्टबॉक्स

 
ब्लू-बर्ड स्वतः घरटे बांधत नाहीत. झाडांमधिल एखादे नैसर्गिक छिद्र किंवा एखाद्या सुतार पक्ष्याने वापरुन सोडलेले छिद्र हे ह्यांचे आवडते आश्रयस्थान! पण सर्वात जास्त ब्लूबर्ड कुठे निवारा करत असतील तर ते मनुष्यनिर्मित नेस्टबॉक्स मध्ये!!  भारताच्या तुलनेत कॅनडामधे (विशेषतः शहराबाहेर) फिरताना एक फरक प्रकर्षाने जाणवतो तो म्हणजे इथे लोकं नेस्टबॉक्सेस खुप बांधतात! शेताच्या कुंपणावर जवळजवळ प्रत्येक खांबावर एक नेस्टबॉक्स उभा असतो. हे नेस्टबॉक्स स्वाभाविकपणे अनेक पक्ष्यांचे आश्रयस्थान होतात. भारतात असे फारच कमी आढळते! :(

ह्या नेस्टबॉक्सेसचा फायदा पक्षी-निरिक्षक न उठवतील तर नवलच. "जॅक पार्क" हे असेच एक निरिक्षक. जॅक ७२ वर्षांचे आहेत आणि गेले तब्बल ४५ वर्ष ते पक्षी-निरिक्षक आहेत! अर्थातच ह्या क्षेत्रातील त्यांची हातोटी आणि अनुभव वादातीत आहे! जॅक अजुनही काम करतात. आमच्या गावातील वाईल्डबर्ड जनरल स्टोअर्स मध्ये ते कामाला असतात! (अवांतरः भारतात किती लोक रिटायर झाल्यावर काम करतात?). गेले काही वर्षे जॅक एका भन्नाट कामात मग्न आहेत - ब्लू-बर्ड बँडींग!

 "बँडींग" किंवा "रिंगिंग" हा पक्ष्यांचा अभ्यासातला महत्वाचा घटक. पक्षी कुठुन कसे स्थलांतर करतात, किती वर्षं जगतात, कसे जगतात ह्याचा अभ्यास करण्यासाठी पक्ष्यांच्या पायात (किंवा मानेवर किंवा पंखावर) एक बिल्ला/पट्टी जाते. ह्या पट्टीवर एक सांकेतिक क्रमांक असतो. एकदा का हा क्रमांक पक्ष्याच्या अंगावर चढवला की त्याची नोंद एका डाटाबेस मधे केली जाते. त्यामुळे जेव्हा तो पक्षी स्थानांतर करतो त्यावेळी त्याच्या अंगावरच्या पट्टीवरिल क्रमांकावरुन तो कुठुन आला, कसा आला ह्याची माहीती मिळवता येते!

  तर ब्लू-बर्ड पक्ष्याची माहिती जमवण्यासाठी जॅक ह्यांनी त्यांचे बँडींग १९७४ साली सुरु केले, (स्वयंप्रेरणा आणि स्वयंखर्च) आणि ते अजुनही अव्याहत पणे चालु आहे. दर उन्हाळ्यात ब्लू-बर्डस् स्थलांतर करुन गावाबाहेरच्या शेतांवरच्या बॉक्सेसमध्ये घरटी करतात आणि जॅक त्यांच्या पायात रिंग चढवतात अन्यथा असलेल्या रिंगचा अभ्यास करतात. आणि ज्या कोणाला हे सर्व कसे चालते ते पाहयचे आहे त्यांना आनंदाने स्वतःच्या गाडीतुन घेउन जातात. अर्थातच अशी संधी सोडुन कसे चालेल? त्यामुळे अशाच एका अभियानात मी त्यांना सामिल झालो.

अंडे

आम्ही तीन बोक्सेसचा अभ्यास केला (म्हणजे अभ्यास जॅकनी केला आम्ही आपले बघत होतो!). पैकी एक बॉक्स रिकामा होता (म्हणजे त्यातील पिल्ले उडुन गेली होती). दुसर्या बॉक्स मध्ये एक अंडे होतं. चित्रात दिसत असल्याप्रमाणे ब्लू-बर्डची अंडी मस्त निळसर रंगाची असतात! मादी एकावेळी ५-६ अंडी घालते, जी साधारण दोन आठवडे ती उबविली जातात. त्यानंतर त्यातुन बाहेर आलेली पिल्ले पुढचे २१ दिवस आपल्या आई-वडिलांवर अवलंबून असतात, मग ती घरटे सोडुन उडुन जातात. अर्थातच सगळ्याच अंड्यातुन पिल्ले बाहेर येतात असे नाही. दुर्दैवाने आम्ही पाहिलेलं अंडेही मृत झालेले होते :(. त्यामुळे त्यातुन पिल्लु बाहेर येणार नव्हते! अंडे जिवंत की मृत हे त्याच्या तापमानावरुन ठरवता येते. मृत अंडी हाताला थंड लागतात (आणि कॅनडामध्ये थंड म्हणजे अक्षरशः थंडगार).  उबवण्याची प्रक्रिया म्हणजे त्या अंड्याचे तापमान नियंत्रीत ठेवण्याची क्रिया असते.
 

पिल्लं

तो बॉक्स सोडुन आम्ही किलोमीटरभर पुढच्या बॉक्सपाशी सरकलो. इथे बाकी आमचे नशीब फळफळले! बॉक्स मध्ये पिल्लं होती - एकुण पाच! जॅकने काही दिवसांपुर्वी ह्या घरट्यात अंडी पाहिली होती त्यामुळे ते बँडींगच्या तयारीतच आले होते. बँडींग करताना एकेका पक्षाला घरट्याबाहेर काढाचचे, पायात काळजीपुर्वक रिंग चढवायची आणि त्याची वहीत नोंद करुन ठेवायची असा क्रम ठरलेला असतो.

पिल्लाला बँडींग करताना

ह्या वेळी पहिल्यांदाच मला कोण्या पक्ष्याच्या पायात रींग चढवायची संधी मिळाली. 

ह्या सगळ्या अभ्यासातुन अनेक गोष्टी जॅकना सापडल्या. एकदा त्यांनी रींग चढवलेला पक्षी तब्बल सात वर्षांनी त्यांना परत सापडला! त्यांच्या हेही लक्षात आले की, नर-मादी आयुष्यभर एकत्र राहतात आणि जर संधी मिळाली तर तोच तोच बॉक्स दरवर्षी वापरतात. म्हणजे दर उन्हाळ्यात ते जेव्हा अमेरिकेतुन हजारो किलोमिटरचा प्रवास करुन कॅनडात येतात तेव्हा ते विशिष्ट गावातील विशिष्ट शेताच्या कुंपणावरिल विशिष्ट बॉक्स शोधुन तिथेच नव्याने घर बसवतात! पण समस्या अशी असते की हे बॉक्स वापरुन झाल्यावर घाण झालेले असतात, मग जॅकसारखी माणसे ब्लू-बर्ड येण्याच्या अगदी आधी सगळे बॉक्सेस साफ करुन ठेवतात!!

पिल्लांशी चाललेले "खेळ" बघुन वैतागलेले आई-बाबा!

भारतातही बँडींग केले जाते पण फारच कमी प्रमाणात! जे होते ते कोणत्या तरी संस्थेतर्फे असते. जॅक सारखे एकलकोंडे बँड बांधणारे मी कोणीच पाहिले नाहित. मला इथे येउन काही महिने झाले नाहित आणि मी अनेक बॅंडींगच्या कार्यक्रमाविषयी ऐकले आणि दोन कार्यक्रमात सहभागी पण झालो. भारतात अशी संधी कधीच मिळाली नव्हती :(. असे का?!